Tuesday, March 06, 2012

σύμβολα

Οι Έλληνες είμαστε ένας φλογερός λαός της Μεσογείου που αγαπά τις εικόνες. Όχι τόσο τις ιδέες, όσο τις καθαρές έντονες εικόνες. Κάτι θα έχει να κάνει με το τόσο φως που αναδεικνύει τα σχήματα, τα χρώματα και τις επιφάνειες. Ήταν λοιπόν αναπόφευκτο να αναπτύξουμε μια ιδιαίτερη σχέση με τα σύμβολα. Στα καλά και στα κακά. Κι έτσι περάσανε οι αιώνες και αναμετρηθήκαμε με σπουδαίες έννοιες και εικόνες χωρίς να χρειαστεί να κάνουμε βήμα προς τα μέσα. Βάλε σε έναν Έλληνα (της κατώτατης μόρφωσης και καλλιέργειας) να σου αναλύσει μια πολύπλοκη έννοια (πχ. Την ελευθερία ή τη δημοκρατία, τη ζωή ή το θάνατο.) Θα το κάνει με εξαιρετική προθυμία και βεβαιότητα. Δε θα διστάσει στιγμή. Θα αρχίσει να στο αναλύει περιγράφοντας το με μια εικόνα, μια εμπειρία, μια περιπέτεια. Κι αυτό γιατί μάθαμε να αγαπάμε και να πιστεύουμε τα σύμβολα. Ως γνήσιος πονηρός και πολυμήχανος λαός καταλάβαμε νωρίς πως χάρη στα σύμβολά δεν υπάρχει λόγος να πάμε παραμέσα σε μια ιδέα. Ψηλαφίζουμε λίγο την επιφάνεια, βάζουμε μια ετικέτα και ταξινομούμε τη γνώση. Την κάνουμε εμπειρία ελεγμένη προσωπική, και κεκτημένη.

Έχουμε σύμβολα για τα καλά και τα κακά. Βλέπει ο λαός ένα σταυρό και ρίγη συγκίνησης τον πλημμυρίζουν. Το ίδιο και με μια γαλανόλευκη σημαία. Συμβολίζει σου λέει τον ουρανό και τη θάλασσα. Αρκεί να την κοιτάξει ο Έλληνας και πλημμυρίζουν τα πνευμόνια του ουρανό, θάλασσα και περηφάνια. Λες πολιτισμός κι έχεις την εικόνα του Παρθενώνα πάνω από το κεφάλι σου. Αρκεί να σηκώσεις ψηλά το βλέμμα και τον βλέπεις. Δε χρειάστηκε ποτέ να προσπαθήσεις περισσότερο. Είχες τον πολιτισμό κι ήταν πάντα μια εικόνα. Κι έχουμε τέτοιες εικόνες για τα πάντα: λες Κρυφό σχολείο κι έχει ο Έλληνας τον πίνακα του Λύτρα‧ λες Δικτατορία κι αμέσως έχει την εικόνα ενός τανκ που σπάει μια πύλη και σκοτώνει φοιτητές‧ λες Κομμουνισμός κι έχει ξερονήσια γεμάτα αντιφρονούντες και βασανιστήρια για δηλώσεις μετανοίας. Η λίστα είναι τεράστια και μπορεί να συνεχίζεται για ώρες. Η λίστα περιλαμβάνει πρόσωπα, εικόνες, γεγονότα κι αρνείται να τα παραχωρήσει εύκολα στην κριτική σκέψη στη λογική ή στην επανεξέταση. Ο λαός αυτός αγαπά τα ιερά και τα όσια, όπως ακριβώς αγαπά τα εχθρικά και τα διαβολικά. Λατρεύει τον εικονογραφημένο διχασμό, σε κάθε πτυχή της ήρεμης κατά τ’ άλλα ζωής του.

Θα σκεφτεί κανείς, ότι δεν είναι κακό να εικονοποιεί ένας λαός τα κοινά βιώματα. Ίσα – ίσα αυτή η παγίωση των συμβόλων είναι που δημιουργεί τον κοινό κώδικά και ισχυροποιεί τους δεσμούς μιας κοινωνίας. Το πρόβλημα όμως εντοπίζεται στην ανεπάρκεια των συμβόλων να σταθούν στο ύψος του συμβολισμού τους. Όταν φερ' ειπείν έχεις μάθει μια ιδέα να την ονομάζεις ντομάτα, όταν λιώσεις την ντομάτα δε θα έχεις συντρίψει και την ιδέα. Θα έχεις φτιάξει απλώς μια θυμωμένη σάλτσα. Κι όταν δεν έχεις φροντίσει για μια βοηθητική Κερκόπορτα προς την ουσία των εννοιών τότε το πρόβλημα μεγαλώνει και την πληρώνουν αν όχι αθώοι (κανένα σύμβολο δεν είναι άμοιρο της θέσης του), τότε σίγουρα κούφιοι στόχοι. Ακόμα κι αν υποθετικά έχουν τα γνωρίσματα εκείνα (εξουσία, κοινωνική θέση, κίνητρα και συμπεριφορά) που καθιστούν εχθρική αυτή την έννοια.

Τον τελευταίο καιρό και μέσα στα πλαίσια της γενικότερης οργής γινόμαστε μάρτυρες τέτοιων φαινομένων. Στα πρόσωπα 300 ανάξιων βουλευτών (επικίνδυνη γενίκευση, για χάρη ωστόσο του συμβολισμού) στοχοποιούμε την ηθική, οικονομική και κοινωνική παρακμή μιας ολόκληρης χώρας. Στο πρόσωπο μεγαλοεκδότη που γκρεμίζεται μαζί με την αυτοκρατορία του, βλέπουμε το lifestyle που καταρρέει. Στο πρόσωπο μεγαλοτραγουδιστή με αμφιλεγόμενες φιλολαϊκές κινήσεις εντυπώσεων βλέπουμε την ηθική αλλοτρίωση μιας ολόκληρης γενιάς καλλιτεχνών. Ως αποτέλεσμα η οργή βρίσκει κάπου να ξεσπάσει. Εξαπολύονται φάσκελα, πικρόχολα σχόλια και γιαούρτια κουβαλώντας μια οργή που αν είχε μάθει να συνδιαλέγεται με την ουσία των νοημάτων πριν προβεί στην οποιαδήποτε κίνηση, θα είχε απαιτήσει την αυτοκριτική, την επανεξέταση των εννοιών, την αναδιοργάνωση των δομών. 

Δυστυχώς όμως αυτός ο παθιασμένος λαός της μεσογείου, που αγαπά τις εικόνες, αρκείται στην προσωρινή ικανοποίηση που του παρέχει η ταπείνωση ενός συμβόλου. Δεν τον αδικώ. Όταν αγαπάς το δράμα η δύναμη που έχει μια επίθεση είναι αρκετή για την τόνωση που χρειάζεται το ταλαιπωρημένο σου ηθικό. Αντιθέτως ο στοχασμός είναι πιο απαιτητικός και δεν προσφέρει την άμεση εκτόνωση της ρωμαϊκής αρένας. Άσε που θα είχε ως βασικό προαπαιτούμενο όρο την αποκαθήλωση μιας σειράς από ιερές κι ανίερες αγελάδες. Κι όταν ο οργισμένος λαός δεν έχει συγκεκριμένο στόχο να καλοπιάνει ή να λιθοβολεί στη χαρά και την οργή του, χάνει ένα μεγάλο μέρος της εθνικής του ταυτότητας. Είναι υπαρξιακό το θέμα. Δε γυρνάει ένα μυαλό που ατροφεί εύκολα στη σκέψη. Πρέπει να βλέπει ξεκάθαρα το καλό και το κακό σε απλές ενσαρκώσεις. Αν δεν είναι εύληπτες εικόνες οι άγγελοι κι οι διάβολοι υπάρχει σοβαρή πιθανότητα να πρέπει να επανεξεταστεί το επαχθές ενδεχόμενο η αλήθεια να βρίσκεται κάπου στη μέση. Και δεν υπάρχει χειρότερη επιπλοκή για ένα λαό που αγαπά τις καθαρές εικόνες από τη μουντζούρα της συνδυαστικής σκέψης. 


5 comments:

James T said...

Δε νομιζω οτι ειναι τοσο ελληνικο χαρακτηριστικο. Και στην Αγγλια εκαναν νταϊλικια (και καλα εκαναν) στο αμαξι στο οποιο βρισκονταν ο Καρολος και η Καμιλα οταν ειχε βγει ο κοσμος στους δρομους για την αυξηση στα διδακτρα των πανεπιστημιων.
Συμφωνω παντως επι της ουσιας και πολυ ωραιο το κειμενο σου.

Anonymous said...

Γεράσιμε, διαφωνώ. Δεν είναι *μόνο ηθική η αλλοτρίωση. Δεν είναι *απλά μια ψυχαναλύσιμη μάζα οι Έλληνες, απ'την οποία μπορούμε εμείς, εσύ, εγώ, και ο κάθε αφεαυτού σκεπτόμενος να βγεί απέξω για δυό λεπτά, να την κοιτάξει καλά, και πρωτού τον μαρμαρώσει με το βλέμμα της να την κρίνει γι'αυτό που είναι. Δεν είναι μόνο φιλοσοφικό ή αισθητικό το πεδίο ανάλυσης. Δεν είναι *μόνο σύμβολο ο αμφιλεγόμενα φιλολαικός καλλιτέχνης. Είναι και συμπολίτης.
Με βήμα πανταχού ΜΜΕ, με μέλος της οικογένειας του στη κυβέρνηση, με χρόνια κρατική σήτηση, παιδί των καταστάσεων και των πολιτικών συγκυρίων. Ως τέτοιος κρίνεται σήμερα λοιπόν. Η οργή για την οποία κάνεις λόγο ήταν πάντα εκεί, και εκεί απαντούσε. Τα φάσκελα που εξαπολύονται, καιρό τώρα δεν κοινωνούνταν.
Στη θεραπευτική διαδικασία που αποσκοπούμε λοιπόν, γίνεται λόγος η οργή πριν στραφεί η ματιά στο έσω. Αλλά μέχρι πρότινως η πραγματικότητα "διαγράφει την οξεία και τους άλλους τόνους, σήματα στίγματα πόνους υπολύμματα συναισθηματικά, εγκαθιδρύει συστήματα μονοτονικά"-όπως λέει ένας αγαπημένος μου στίχος-και έτσι είναι δεδομένη μια τέτοια κατάσταση, είναι δεδομένος ένας τέτοιος καλλιτέχνης, είναι μέρος του παιχνιδιού, και η μούτζα δεν έχει θέση στη παραδοχή της πραγματικότητας. Δεν είναι παράξενη η-μαζική-λαική δυσφορία με αυτά τα σύμβολα αυτή τη στιγμή. Ήταν και αυτά μέρος του παιχνιδιού. οι συγκυρίες τα έχουν φέρει να φαίνονται για αυτά που είναι, και ως έχει, η ανοχή λιγοστεύει.
Εξού και δεν θεωρώ πως είναι απλή η απάντηση στο οτι μιλάμε για τραμπουκισμο και ως τέτοιο τον κατακρίνουμε. Τραμπουκισμός ναι μεν αλλά σε τι απαντάει. Σε ανάλογο τραμπουκισμό. Εύπεπτης αισθητικής αλλά ανάλογης ή και μεγαλύτερης βιαιότητας. Συμφωνώ μαζί σου οτι είναι δύσκολη η συνδυαστική σκέψη και επαχθής η συνειδητοποίηση. Για μένα η απάντηση που κυκλοφορεί τελευταία απο πολλούς, "τέτοιοι είμαστε τέτοιοι μας αξίζουν", είναι αυτό ακριβώς. Όχι επίπονη συνειδητοποίηση αλλά αποφυγή της.
Η απάντηση ,ίσως για μένα που δεν ήθελα να καταναλώσω το σύμβολο και πριν, είναι μάλλον πως εφόσον οι ίδιοι δρέψαν αυτό το λαικό συναισθηματισμό για να βγάλουν κέρδος, για να γεμίσουν τσέπες, για να ανεβούν σε καρέκλες οι δικοί τους, ας πιούνε τώρα και τη πικρή σοδειά τους.

koulpa said...

ήλθα γιατί παραπονέθηκες για μετατόπιση στο τουιτερ των πιθανών σχολιαστών.. :) :)
ε μη παραπονιέσαι.. μια χαρά σχόλια.. και με τάση ποστ το δεύτερο.. :) :)
μα αν το πάρουμε απο την αρχή.. μας βλέπω σαν ελλατώματα του συστήματος της εκπαίδευσης.. και της κατήχησης.. το λογικό είναι να λειτουργεί έτσι όπως περιγράφεις ο λαός.. κι ο κάθε λαός.. τουλάχιτον αν έχει απολάυσει δητικού τύπου εκπαίδευση.. (για τους άλλους απλά δε ξέρω.. όχι ότι τους εξαιρώ).. :):)
έχω δηλώσει πολλές ανίσχυρες κι αδύνατες λύσεις.. αλλά δεν έχω ΤΗ λύση.. κι ίσως και να μην υπάρχει.. :) :)
την καλησπέρα μου :) :)

jaagrath said...

παρακολουθώ σήμερα μία κλιμάκωση της τάσης προς αναθεώρηση... νομίζω ότι σιγά σιγά κάποιοι κάνουν το επόμενο βήμα...
;)

Kος Μηδενικός said...

Ο Ουμπέρτο Έκο θα σου έλεγε ότι αυτό δεν αποτελεί ίδιο μόνο των Ελλήνων, αλλά της ανθρώπινης φυλής εν γένει. Ο άνθρωπος πάντα θα θέλει σύμβολα για να μπορεί να κωδικοποιεί συμπεριφορές και νοητικά μοντέλα.

Ωστόσο, θέτεις κάτι άλλο πολύ πιο σημαντικό, στο οποίο θα συνυπογράφω (που είναι ένα χαρτί να βάλω τη τζίφρα μου!), στο ότι δηλαδή αυτό από το οποίο πάσχει εκ φύσεως ο Έλληνας, είναι η έλλειψη αυτοκριτικής. Ο κολλητός μου είχε πει πως όταν οι Αγανακτισμένοι ήταν στο Σύνταγμα, τότε έπρεπε να επενδύσουμε το εξωτερικό της Βουλής από καθρέπτη, ίσως τότε τους δινόταν ένα σημάδι...

Η μάχη με τα σύμβολα και τις εικόνας και δεν θα χαθεί ποτέ, και μεταξύ μας δεν πρέπει και να χαθεί. Τα έχουμε ανάγκη για να στηρίζουμε πάνω τα νοητικά μας μοντέλα. Αυτό που πρέπει, όμως, άμεσα να τολμήσουμε σαν λαός, αλλά και σαν νοήμονες άνθρωποι, είναι μια ενδοσκόπηση και μια αυτοκριτική πάνω στα υφιστάμενα μοντέλα, όχι σε μεγάλα ντιβάνια και group therapy τύπου Σύνταγμα, αλλά στο μοναχικό σκαμνί του ίδιου μας του εαυτού. Αυτό πεισματικά ο Έλληνας αρνείται να το κάνει. Εδώ αγαπητέ μου, κάποιοι χιλιάδες συνάνθρωποι μας, σήμερα συμμετέχουν στη "Γιορτή" της Δημοκρατίας...τι να λέμε τώρα!